Бугунги кунда асосий энергия манбаларининг чекланган захиралари — нефть, кўмир ва газ туфайли қишлоқ хўжалиги техник экинларининг биомассаси, қайта ишлаш чиқиндилари, ёғоч ва бошқалардан ишлаб чиқариладиган муқобил қайта тикланадиган ёқилғиларни топиш табиийдир.
Қишлоқ хўжалигини электрлаштириш давлат илмий-тадқиқот маркази олимлари ва муҳандислари томонидан газсимон, суюқ ва қаттиқ ёқилғи олиш учун қуёш параболотсилиндрик Ҳуб ёрдамида қишлоқ хўжалиги чиқиндилари, хусусан, гузапайларнинг нур ва пирогенетик тарқатиш технологияси ишлаб чиқилди.
Бошқа бир қатор экинлардан фарқли ўлароқ, бугунги кунда дунёнинг кўплаб мамлакатларида биоэтанол ишлаб чиқариш учун фаол фойдаланилмоқда, бу кўплаб халқаро экспертларнинг фикрига кўра, озиқ-овқат инқирозига олиб келиши мумкин, бу пахтани тозалашнинг ўсимлик қолдиқлари бўлган гузапая техник маданиятдир. Унинг захиралари тахминан 10 миллион тоннани ташкил этади, улардан 6 миллион тонна далаларда қолади ва фақат кичик бир қисми ички ёқилғи сифатида ишлатилади. Натижада, гузапайнинг асосий қисми эрга ҳидланиб, тупроқ ва атроф-муҳитнинг ифлосланишига олиб келади.
Қуёш юқори ҳароратли Созлама (ИEД) қуйидагича ишлайди: параболотсилиндрическоэ кўзгуга тушиб қуёш нурлари, ундан акс ва ўрнатилган гузапаи талаş билан реактор ўрнатилган чизиқли фокал текислигига эътибор. Шундай қилиб, контсентрланган қуёш нурлари, квартс шишасининг деворлари орқали талаş қатламига тушиб, 400-450 ° C ҳароратига қадар иситилади ва уларни парчалаб ташлайди, натижада органик массани буг ʼ – газ аралашмасига, конденсацияланмаган ва генератор газига, ёғоч қатрони, кўмирга айлантиради.Натижада, масалан, термокимёвий қайта ишлаш ёрдамида олинган қатронлар биобензин, биодизел ёқилғига айланади. Гузапайни қайта ишлашнинг яна бир маҳсулоти-кўмир — фаоллаштирилган углерод ва бошқа бирикмалар, шунингдек, рангли металлар ишлаб чиқариш ва газ ишлаб чиқарувчи автомобиллар ва тракторлар учун ёқилғи сифатида ишлатилади. Шундай қилиб, кўплаб хом ашё мавжудлиги ва уни қайта ишлашнинг иқтисодий, энергияни тежайдиган технологияси ихтирони ишлаб чиқаришга тезда жорий этишга имкон беради.
Энергетика соҳасида фойдаланиш учун қишлоқ хўжалиги чиқиндиларининг энг истиқболли турлари гузапая, гуруч ва буғдой сомони ва бошқа ўсимликлардир.

Хурмо мевасининг доривор ва хун хусусиятлари узоқ вақт давомида шифокорларнинг эътиборини тортган, бу унинг ноёб кимёвий хусусиятларига боғлиқ. Мисол учун, ўсимликларнинг ҳеч бири хурмо (0,02 г учун 100 мггача) каби жуда кўп миқдорда ёд (феижоа ташқари) тўплай олмайди. Шунинг учун хурмо мевалари ва улардан ишлаб чиқарилган маҳсулотлар қалқонсимон без касалликлари, атеросклероз ва баъзи радионуклеидларнинг танасига таъсир қилиш учун мукаммал даволаш ва профилактика воситасидир.
Шунингдек, хурмо яллиғланишга қарши, тонлама хусусиятлари ва фурункулоз ошқозон яраси, анемия, ошқозон-ичак тракти ва юрак-қон томир тизимининг бузилишларида меваларнинг терапевтик таъсири ҳам маълум. Шу муносабат билан хурмо мевалари ва уларни қайта ишлаш маҳсулотлари  учун ва бир қатор касалликларнинг олдини олиш учун муваффақиятли ишлатилиши мумкин.

Шуни таъкидлаш керакки, хурмо мевасини қайта ишлашда пульпанинг ёқимли олтин жигарранг ранги ўзгаради ва натижада олинган маҳсулот ёқимсиз қуюқ жигарранг рангга эга бўлади. Бизнинг фикримизча, бу хусусиятлар асосан полифенолик бирикмаларнинг Хурмодаги юқори миқдори ва редокс ферментларининг юқори фаоллиги билан изоҳланади. Қайта ишлаш пайтида мева табиий ранги кирувчи ўзгаришлар олдини олиш учун бир йўли лимон кислотаси қўшилиши билан мева хом ашё тайёрлаш ҳисобланади.

Консерва маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун истеъмол этуклиги босқичида олинган помологик Хиякум, Зенги-Мару ва Денов шакар навлари хурмо мевалари ишлатилган. Уларнинг зарралар шакар сиропи пишириш қаттиқ ва чайнаш қийин бўлиб, чунки мураббо учун техник етуклик босқичида мева фойдаланиш, амалий эмас эди. Шунинг учун, пишириш учун мева пюреси массасини ишлатилади. Хурмо навлари Зенги-Мару ва Денов шакар ювилган тайёр маҳсулотни олгандан сўнг, уруғлардан тозаланган хом ашё майдаланган массани олиш учун чоппердан ўтиб кетди. Шундан сўнг, лимон кислотаси пюреси массага қўшилди. Қайнаш оммавий эрувчан қаттиқ 60-64% мундарижага ишлаб чиқарилган.

Хурмо мевасини қайта ишлашда, Ҳякуме навлари 150 кг бошига 160-11 г миқдорида терига эга бўлган янги лимонли мева қўшилиши билан қайнатилади.бу ҳолда шакар 500 кг мева учун 1 г миқдорида қўшилган. Тери билан лимон ароматик моддалар манбаи сифатида ишлатилади, чунки бошқа помологик навларга нисбатан кам хушбўй ҳид мавжуд. Бошқа томондан, тери билан тозаланган лимон қўшилиши тайёр маҳсулотни аскорбин кислотаси, П-фаол бирикмалар, озиқ-овқат толалари ва бошқа фойдали таркибий қисмлар билан бойитади.
Тақдим этилган намуналардан энг юқори баллар Денов шакар (0,05% лимон кислотаси қўшилиши билан) ва Ҳиякум (тери билан тозаланган лимон қўшилиши билан) хурмо меваларидан конфитур олди.
(0,05% лимон кислотаси билан) янги мева Денов шакар навлари конфитüрü, туфайли шакар юқори мундарижага, гўзал ранг, жозибадор кўриниши ва ёқимли таъми билан ажралиб туради. Ушбу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун шакар истеъмоли сезиларли даражада камаяди.

(Тери билан артди янги лимон мева қўшилиши билан) янги хурмо навлари Ҳякуме cонфитуре янада аниқ ёқимли таъми ва ҳиди бор, фойдали биологик фаол моддалар (витамин C, П – фаол моддалар, эфир мойлари ва бошқалар) бир қатор ўз ичига олади.
Маҳсулот сифатини баҳолаш беш балллик тизимда қуйидаги кўрсаткичлар бўйича амалга оширилди: ташқи кўриниш, ранг, мустаҳкамлик, таъм ва лаззат. Олинган экспериментал тадқиқотлар асосида, биз хурмо мевалари, юмшоқ мустаҳкамлик туфайли сақлаш ва ташиш учун мос бўлмаган, оверрипе, конфет каби консерва маҳсулотларини олиш учун муваффақиятли ишлатилиши мумкин деган хулосага келиш мумкин. Бу жуда қимматли хомашё йўқотилиши камайтириш ва поливитаминлар ва ёд ўз ичига олган озиқ-овқат билан аҳолини таъминлаш имконини беради.

Р. Нормахматов

Мустақиллик қўлга киритилгач, Ўзбекистон Республикасида қиш буғдойи майдони бир неча бор кўпайган, ҳосилдорлиги ошмоқда, етиштирилган ғалла сифати яхшиланмоқда. Юқори ва барқарор ҳосилни таъминлаш, ғалланинг технологик сифатини яхшилаш мақсадида селекционерлар томонидан янги навлар чиқарилиб, импорт бўйича юқори маҳсулдор уруғлар олиб келинмоқда.
Айни пайтда Қорақалпоғистон Республикасида 10 га яқин буғдой навлари, шунингдек, илгари импорт қилинган шахсий ёрдамчи (деҳқон) хўжаликларида етиштириладиган кўплаб навлар, шу жумладан, маҳаллий селекция навлари жойлаштирилган.

Айни пайтда Қорақалпоғистон Республикасида 10 га яқин буғдой навлари, шунингдек, илгари импорт қилинган шахсий ёрдамчи (деҳқон) хўжаликларида етиштириладиган кўплаб навлар, шу жумладан, маҳаллий селекция навлари жойлаштирилган.
Навларнинг катта танлови юқори ҳосилдор туз ва қурғоқчиликка чидамли, қишга чидамли намуналарни доннинг юқори пишириш сифати билан танлаш имконини беради. Биргаликда Стем, экилган навлар сонининг кўпайиши уруғчилик ва агротехникада этиштиришда муайян қийинчиликларга олиб келиши мумкин. Яқин жойларда бир нечта навларни жойлаштириш уруғларни йиғиш, ташиш, тозалаш, сақлаш, экиш, тк.меҳнат унумдорлигини ошириш учун йиғиш ва экиш ишларининг аксарияти гуруҳ (буюртма) усули билан амалга оширилади. Бундан ташқари, навларни жойлаштиришда турли хил навларнинг яқин жойлашуви эҳтимоли ошади, бу эса ўзаро фаолият чангланишнинг маълум бир фоизига олиб келиши мумкин.

Агротехникалар бўйича йиллик навларнинг ўзгариши деҳқонларнинг ҳар хил навларни этиштиришнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш, навли агротехникалар жиҳатидан амалий тажриба тўплаш имкониятини камайтиради.
Ўзбекистон гуруч илмий-тадқиқот институтининг Қорақалпоғистон филиалида кузги буғдойнинг янги навларини танлаш бўйича ишлар олиб борилмоқда. 2007 йилда Давлат Сорто-дастурига икки нав — Қорақалпоғистон-1 ва Каркалпакстан-2 тақдим этилган. Етиштирилаётган навлар сонини оптималлаштириш, Қорақалпоғистоннинг экстремал шароитига мос келадиган муайян сонни танлаб олиш мақсадида 2006 йилдан бошлаб тажриба участкасида кузги буғдойнинг 7 нави ўрганилмоқда. Бўлинмаларнинг ўлчамлари-100 квадрат. м. 4 такрорлашда. Салафий-гуруч. Жанбаш нави стандарт сифатида белгиланади. Бу соҳада умумий қабул қилинган қишлоқ хўжалиги техникаси ишлатилади. Қуйидаги навлар ўрганилади: Янбаш, Санзар-8, пал-Пич, олмос, Половчанка, чақалоқ, Дўстлик, Кума.

Жадвалдан келиб чиққан ҳолда, ўсимлик навининг муддати 3 гуруҳига бўлиниши мумкин. Олма, Кума навлари 3-6 кун, Санзар-8, пал-Пич, Дустлик учун стандартдан олдин пишган, қолганлари эса 3-4 кундан кейин стандартга тўғри келади. Қишлашнинг энг яхши кўрсаткичлари пал-Пич, Половчанка — 79-83% ва 73% стандартида кузатилган. Энг юқори ҳосил пал-Пич (61c/га), Половчанка (57,6 с/га), олма (57,4 с/га) навларини таъминлади.
Тадқиқот натижаларига кўра, дастлабки хулосалар чиқариш мумкин.
1. Қорақалпоғистон Республикасининг Шимолий зонаси шароитида пал-Пич, Янбаш, Половчанка, олмос ўрганилаётган навларнинг энг мақбули ҳисобланади; биз уларнинг экин майдонларини кўпайтиришни ишлаб чиқаришни тавсия этамиз.

2. Бу навларнинг асосий уруғчилигини ташкил этиш, уруғларни ташқаридан олиб чиқишни истисно қилиш керак. Ўзбекистон Райс илмий-тадқиқот институтининг Қорақалпоғистон филиалида кузги буғдойнинг янги навлари келиб тушгач, навларни танлаш ва навли агротехникани ўрганиш ишлари давом эттирилади.

П. Торешов,
А. Балтабаева

Кўпгина ривожланаётган мамлакатлар учун одамлар танасида темир этишмаслиги муаммоси жуда камқонликка олиб келади. Муаммони ҳал қилиш осон кўринади: ёдланган тузни темир билан бойитиш кифоя. Бироқ, аралаштирилганда, ҳар иккала элемент ҳам ўзлаштирилмайдиган шаклга ўтади.
Канадалик олимлар бу муаммони ҳал қилиш учун 10 йил сарфладилар ва ёдланган тузга темир қўшишнинг амалий усулини ишлаб чиқдилар, бу эса уни ёд билан реакциядан ҳимоя қилиш ва якуний маҳсулотнинг оқ рангини сақлаб қолиш имконини беради.

Бугунги кунда Ҳиндистонда стол тузини ёд ва темир билан бойитиш учун иккита завод мавжуд. Африканинг бир қатор мамлакатларида ўтказилган тестлар шуни кўрсатдики, бундай туз нам ва иссиқ иқлим шароитида барқарор ва аҳоли уни истеъмол қилмоқда. Натижада, ушбу мамлакатларда 8 ойлик камқонлик бўлган болалар сони 23% га камайди. Темир билан бойитиш бир килограмм тузни энг қиммат 1,7 тсентга айлантиради.

Л. Ахмедова

Крестгуллар оиласига мансуб сабзавотлар таркибида тиосиянатлар ва изотиёсиянатлар бўлган органик бирикмалар мавжуд. Булар оқ, Брюссел ва гулкарам, Ҳорсерадиш, шолғом, кресс салат ва бошқалар каби сабзавотлардир. Зобогенларнинг яна бир гуруҳи тиосиянатларнинг олдинги моддаларини ўз ичига олган маҳсулотлардан иборат. Улар орасида маккажўхори, ловия, ширин картошка, маккажўхори бор.Бу маҳсулотларнинг барчаси тироид гормонларини синтез қилиш жараёнларини бузади, табиий ёд танқислигини кучайтиради, албатта, уларнинг ҳаддан ташқари истеъмол қилинишини таъминлайди. Танадаги ёд даражасини нормализация қилиш денгиз қолдиғи, каламар, истириде ва денгиз ва океанларнинг бошқа совғаларини ҳар куни истеъмол қилишга ёрдам беради. Хурмо, ёнғоқ (айниқса, ички қисмларда) ва бошқа ўсимлик маҳсулотларида ёд мавжуд.

Агар генетик муҳандислик усуллари ҳужайра моддасини ишлаб чиқарадиган ўсимликларни олиб ташласа-РНК зараркунанда ҳашаротларининг ҳаётий генларига қарши қаратилган бўлса,« ҳимояланган » ўсимликлар уни эйишга ҳаракат қилаётган ҳар қандай ҳашаротни йўқ қилади — Хитой биологлари.
Маълумки, пахта таркибида госсипол деб аталадиган табиий ҳимоя инсектитсид мавжуд, аммо афсуски, баъзи ҳашаротлар бу моддага қаршилик кўрсатди.
Шанхай биология институти олимлари тамаки ўсимликларини ГОССИПОЛГА қаршилик генини ажратиб турувчи РНКдан олиб чиқиб, пахта кепкасини тıртıллара бу ўсимликнинг барглари билан «таом» қилиш имконини берди, кейин уларни пахта теришга рухсат берди. Натижада ажойиб эди-икки кундан кейин тıртıллар госсипол томонидан заҳарланган, вафот этди. Агар Хитойда пахта кепкаси ҳар йили пахтачиликка бир миллиард доллар зарар етказаётганини ҳисобга олсак, ушбу ишланмани амалиётга муваффақиятли жорий этиш катта аҳамиятга эга бўлади. Тадқиқот муаллифлари пахта навини бундай РНКдан олиб чиқиш ниятида.

Республикамизнинг барча вилоятларида ихтисослаштирилган чорвачилик хўжаликлари ташкил этилди, замонавий фермер хўжаликлари қурилди, чорвачилик маҳсулотлари олиб келинди, озуқа ишлаб чиқариш учун майдон ажратилди. Агар фермер хўжаликларида чорвадорлар этарли бўлса, қишда дала экинлари асосан дам олади. Аммо фермер хўжаликларини сувли, яшил, қўпол ва концентрланган озуқа билан таъминлаш учун энди озуқа ишлаб чиқарувчилари ташвишлантириши керак. Мутахассислар бугунги кунда бизнинг журналимизнинг саҳифаларида биринчи навбатда эътибор беришлари кераклиги ҳақида гапириб беришади. Эм-хашак экинларининг юқори ҳосилдорлиги тўғри танланган навларга боғлиқ. Суғориладиган ерларда баҳор экинларида ғалла ёки силос массасининг юқори ҳосилини олиш учун Ўзбекистон 601 ЭИВЛИ маккажўхори гибридининг уруғларини-яхши агротехник билан 6-8 тонна дон ёки 30-35 тонна гектарига силос массасини бериши мумкин, бунда сут-муми пишиши 30-33% масса бўлади. Худди шу гибрид буғдойни йиғиб олгандан кейин силос ва ёзги экинларни олиш учун жавоб беради. Ёзги экинларда донни олиш учун 350 АМВ донаси карасувининг эрта пишган гибридидан фойдаланинг. Ушбу гибрид барча соҳаларда (шимолдан ташқари) ўз вақтида экиш ва яхши агротехникада гектарига 5 тонна дон олиш имконини беради.
Бу йил Жанубий вилоятлар иқтисодиётининг гибрид маккажўхори уруғлари «Шаҳрисабз дон» корхонасини, Марказий қисмини эса «галла – Альтег»Тошкент корхонасини таъминлаши мумкин.
Тузлашга мойил бўлган эрларда жўхори уни экиш яхшидир. Ўзбекистон маккажўхори илмий-тадқиқот станцияси ва унинг қорақалпоқ база станцияси фермерларга 18 та ўзбек ва қора – йирик шакар навларини таклиф этиши мумкин. Ушбу навлар яшил масса 30-45 т / га беради.
Суғориладиган ерларда люцернанинг баҳорги экиш режалаштираётган фермерлар туманли навларнинг уруғига эга бўлиши керак Тошкент 1, Тошкент 3192, Тошкент 1728, Тошкент 2009, Хива ёки Қорақалпоқ 15. 18-20 кг/га беда, юлаф 40 кг/га, ёки апрель ойида бир нечта ўтли жўхори билан биргаликда 10 (Соргҳум уруғини экиш нормаси 8-10 кг/га): уруг ʼ экиш меъёри билан баҳор сули Ўзбек кенг баргли қопқоғида эрта баҳорда уни экиш яхшидир.
Озиқ-овқат маҳсулотларини олиш учун фермерлар эм-хашак кўкларини экишга муҳтож. Ўзбек ярим шакар, Ўзбекистон 83 ёки Эккендорф сариқ навлари гектарига 70-80 тонна ҳосил бўлган илдиз экинларининг юқори ҳосилдорлигини таъминлайди.
Кузда кўплаб фермер хўжаликлари ўз далаларида оралиқ экинларни (қишки жавдар, тритикале, юлаф ва уларнинг эм-хашак нўхати билан аралашмаларини) жойлаштирди. Зотан, азот ўғитларини тўғри миқдорда захира қилиш керак, шунинг учун март ойининг бошида, иссиқлик қўшилганда ва ўсимликларнинг ўсиши бошланганида, уларни 80-100 кг/га азот миқдорида ўғитлаш учун қўшинг. 70-80 кг/га (фаол модда бўйича) баҳорнинг эски бедаларини боқиш учун фосфорли ўғитларни захиралаш керак.
Баҳор сева учун мўлжалланган майдонларга ғамхўрлик қилиш керак. Бу йилги қиш шароитлари эритиш шароитида ёки музлатилган тупроқда тракторларни далаларга чиқариш имконини беради. Баъзи жойларда сиз узоқ масофали режалаштирувчи ёки грейдерларни алоҳида майдонларни қисман ёки қисман мослаштиришингиз керак.
Баҳорга қадар шўрланган ерларда ювиш, ички ва хўжаликлараро ирригация тармоқларини тозалаш, сув олиш иншоотлари ва шлузларни таъмирлаш зарур.
Механиклар баҳор иши бошланишидан олдин тракторларни, экинларни таъмирлашни тугатиш, турли хил эм-хашак экинларини экиш учун керакли дискларни аниқ экиш учун экиш учун вақт топишлари керак. Культиваторлар, минерал ўғитларни тарқатувчилар ва дала ишларини бажариш учун зарур бўлган бошқа ускуналар (чеэселс, микроплансерлар, боронлар ва бошқалар) тайёр бўлиши керак.

Ўтган йили, 2009 йилда Тошкент, Жиззах ва бошқа вилоятларнинг чорвачилик фермер хўжаликлари билан танишар экан, уларнинг кўпчилигида малакали зоотехниклар, ветеринария шифокорлари, иқтисодчилар ва бошқа мутахассисликлар вакиллари борлиги, аммо далада етиштирувчилар етишмаётгани аниқланди. Лекин юқори ҳосилдор навларни кўпайтириш, уларни етиштиришнинг илғор технологиясини ўз соҳаларида илм-фан ютуқларини жорий этишга боғлиқ. Кўпгина фермер хўжаликларида далаларнинг тупроқ унумдорлиги даражаси ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ, фермер хўжаликларидан гўнг нотўғри йиғиб олинади ва ишлатилади. Шунинг учун, баҳор дала ишлари бошланишидан олдин, ҳар бир соҳада эм-хашак ишлаб чиқаришда суғориладиган эрлардан оқилона фойдаланиш, энг кўп ҳосил берадиган, эм-хашак экинларининг юқори ҳосилдорлиги учун эм-хашак мутахассисларининг малакасини ошириш бўйича семинарлар ташкил этиш жуда фойдали бўлади.

И. Массино, С. Ахмедова

Юқори босимли гидроузлларни лойиҳалаш ва қуришда 100 м дан ортиқ босимларда ва 50…60 м/с га этган оқим тезлигида ишончли ишлашга қодир чуқур сув ҳавзаларини яратишнинг мураккаб муаммоларини ҳал қилиш зарур бўлади.сув оқимининг бир қисмини кавитасён эрозиясидан ишончли ҳимоя қилиш, структуранинг элементларига динамик юкларни камайтириш, пастки човгумни ва қабул қилинмайдиган пастки эрозияларни мустаҳкамлашнинг муҳим зарарларини олдини олиш. Юқорида келтирилган муаммоларни ҳал қилишнинг истиқболли ва самарали усули-дренаж иншоотларида оқим айланишини қўллашдир.
Дренажнинг ажратувчи қисми цилиндрсимон сув ўтказгич (вариант – И) ва шамоллаш участкаси, кейинчалик сöндüрме хонасида (ИИ – И, 2,3 вариантлари) кўриб чиқилди.
Сüзгеcи, шунингдек, цилиндрсимон сув ўтказгичи, бурмаланган оқимнинг ўтиш шароитида ишлайди. Визуал кузатишлар шундан далолат берадики, конфессия узунлиги бўйлаб бüкüлмüş оқим тузилиши ҳизаланади ва охирида (=3,84) оқим янада шаффоф ва барқарордир. Конвулсиядан чиққан ядро билан ўралган оқим цилиндрсимон сайт (и, ИИ-И, 2, 3 вариантлари) ёки чуқур кесма қисми (ИВ вариант) шаклида ишлаб чиқарилган сöндüрме камерасида янада кенгаяди.
Ўзгаришнинг табиати ( / ), кўриб чиқилаётган конфессияларнинг узунлиги эксенел ставкаларнинг янада кучайиши ва туманларнинг заифлашувини кўрсатади.
Жадвалнинг маълумотларидан келиб чиққан ҳолда, оқимнинг айланиш параметрининг ошиши билан, одатда, жабдуқлар диаметри ошади.
Цилиндрнинг узунлиги бўйлаб жгутнинг диаметри камаяди, бу эса хижолатда бўлмайди. Иккинчидан, оқимнинг эксенел тезлигини ошириш орқали жабдуқлар диаметрининг узунлиги ошиб боради, бу эса сув ҳалқасининг камайиши ва қалинлигига олиб келади.
Шуни таъкидлаш керакки, конфузорда цилиндрсимон сув ҳавзасида (3,84 билан бир хил қн=883 м3/с ва оқимида учаска учун) ўралган оқимга нисбатан оқим бурилиш параметрининг янада қизғин ўзгариши кузатилади. Бу дренажнинг ноқулай қисмида айланишнинг янада кучли сусайишини кўрсатади.
Завиҳрителом деворларининг ортида бир чалкашлик бор бўлса (қн=1273 м3/с оқим тезлиги билан) цилиндр сув ўхшаш харажатлар нисбатан сезиларли даражада катта пиезометрик босим, ҳосил бўлади . Бу ҳолат оқим кıврıмıнıн юзасида кавитасён эҳтимолини камайтиради (ёки ҳатто бутунлай чиқариб юбориши мумкин). Цилиндрсимон сув трубкасида пиезометрик босим кескин бурилишнинг бошланғич қисмига ( =0,61) тушади, ундан кейин сув оқими бўйлаб пасайиши секинлашади.

Завиҳрителнинг орқасида конфузор мавжуд бўлганда, буралган оқимнинг тўлиқ ўзига хос энергияси пиезометрик босим каби цилиндрсимон сув оқимидаги шунга ўхшаш харажатларга қараганда кўпроқ қ=1273 м3/с.
Шу билан бирга, конфессия узунлиги бўйича, пиезометрик босим билан солиштирганда энергия пасайиши кескин эмас, бу эса оқимнинг кинетик энергиясининг ошиши билан боғлиқ бўлиб, эксенел оқим тезлигини конфессия узунлиги бўйлаб оширади. Цилиндрсимон сув қувурида тўлиқ ўзига хос энергия кескин бурилиш тугунининг ( =0,61) бошланғич қисмига тушади, ундан кейин сув оқими бўйлаб пасайиши секинлашади, бу эса пиезометрик босимнинг ўзгаришига мос келади.

А. Янгиев

Сўнгги йилларда тракторлар, офф-Роад техникаси ва бошқа қишлоқ хўжалиги, қурилиш-йўл машиналарининг экологик кўрсаткичларига бўлган талаблар сезиларли даражада ошди. Ушбу механизмларни лойиҳалашда экологик талабларни ҳисобга олиш ёниш жараёнини такомиллаштириш, озиқ-овқат ва соқол тизимларида муҳрлар, шовқин ва тебранишларни камайтириш, тупроққа босимни камайтириш ва бошқалар томонидан амалга оширилади.
Шу муносабат билан уларни модернизация қилиш иқтисодий-экологик мақсадга мувофиқлиги, мураккаблиги, устуворлиги, кўп қиррали, унификацияси, рақобатбардошлиги, халқаро хавфсизлик талабларини инобатга олган ҳолда амалга оширилиши керак.
Қишлоқ хўжалиги техникаси учун дизель ёқилғисини алмаштириш ушбу талабларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак ва бу ҳолда табиий газдан фойдаланиш ушбу соҳадаги энергия-экологик муаммоларнинг энг самарали эчимидир.
Дизель двигателлари газ ёки газ усули билан газ ёқилғиси билан қувватланади.
Дизель ёқилғисининг газсизланиш усули оддий бўлиб, минимал структуравий ўзгаришларни талаб қилади ва транспорт воситалари учун тахминан 50…60% дизель ёқилғисини алмаштириш имконини беради. Табиий газ ёки биологик келиб чиқиши (биогаз) ёқилғи бошқа турдаги-бироқ, газ-дизель электр тизими ва кам ва қиммат дизель ёқилғиси тўлиқ алмаштириш истаги билан двигатель бошқариш мураккаблиги ҳисобга олиб, бугунги кунда долзарб масала фақат газ ёқилғи учун дизель узатиш ҳисобланади.
ТТЗ-80 ғилдиракли трактори учун Д-243 дизелининг стенд ва дала синовлари иш режимларини бошқариш хусусиятларини ва восита ва трактордаги конструктив-технологик яқинлаштириш зарурлигини кўрсатди. 30 литр дизель ёқилғиси ва 24 куб метр табиий газнинг тегишли харажатларида бажарилган ишларнинг энергия эквивалентлиги белгиланди.
Комплекс баҳолаш учун баҳолаш кўрсаткичлари (жадвал.) учта турдаги электр таъминоти тизимлари, уларнинг натижалари тегишли турлардан фойдаланишнинг мақсадга мувофиқлигини белгилайди.
Хулоса қилиб айтганда, қишлоқ хўжалиги техникаси дизелларини табиий газ билан озиқлантиришга ўтказиш атроф муҳитга салбий таъсирни кескин камайтиришга имкон берадиган энг мақбул эчимдир.
Бундан ташқари, табиий газдан фойдаланиш ёқилғи харажатларини (3,5 мартагача) ва соқол ёғини (2 мартагача) камайтиради, табиий ресурсларнинг этарлилиги туфайли энергия хавфсизлигини оширади.

Бироқ, бу ижобий тажрибанинг тарқалиши фаолияти техника ва технологияларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш, табиий газни восита ёқилғиси сифатида қўллаш соҳасидаги хизматлардан фойдаланиш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган жисмоний ва юридик шахслар учун имтиёзли кредитлар ва солиқлар шаклида тегишли иқтисодий рағбатлантиришни талаб қилади.

А. Васидов

Ўзбекистонда суғориладиган ҳудуднинг улкан ҳудуди шамол эрозиясига дуч келмоқда. К. Мирзажоновнинг айтишича, шамол эрозияси ривожланишининг асосий йўналишлари Марказий Фарғона, Далварзин, Голодная, қарши, Широбод чўллари ва Бухоро воҳаси ҳисобланади.
Шамолнинг бир нечта портлаши натижасида тупроқнинг энг унумдор қатлами олиб ташланди ва унинг таркибидаги механик ўзгаришлар шамол ўчоқларида осонлашди. Эродланган тупроқлар озуқа моддалари билан камбағалдир, бу эса куртаклари, гуллари, тухумдонлари ва ҳатто экинлар қутиларининг кўпайишига олиб келади.
Фарғона вилояти Бешариқ туманининг «Дўстлик» хўжалиги далаларида шамол эрозиясига мойил бўлган ўтлоқли сазовли тупроқларда фосфатларнинг нитрификацияси, аммонификацияси ва ретроградацияси ўрганилди. Механик таркиби 0-30-см тупроқ қатламининг ўртача қалинлиги, жисмоний лой таркибига эга 38,8; 60-77 см чуқурликка, шунингдек, ўртача кумуш, аммо жисмоний лой таркибида 42,4-42,8. Шундай қилиб, шамол эрозияси натижасида механик композициядаги экин қатлами энгиллаштирилади, бу эса сув режимининг ёмонлашишига олиб келади.
Тупроқлар заиф шўр, сульфат тури. Ингуинал қатламдаги гумус миқдори 0,5-0,6%. Азот ва фосфор таркибига кўра, бу тупроқлар хавфсиз бўлмаган гуруҳга тегишли.
Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, минерал ва органик азотнинг нитрификация ва аммонификацияси даражаси ўтлоқли сазовли тупроқнинг эродланиш даражасига боғлиқ. Эримайдиган тупроқларда аммоний сульфат нитрификацияси тез содир бўлди. 7-15 кунида аммоний сульфат сифатида киритилган барча аммиак нитратлар нитратларга оксидланади. Эрогенланган тупроқларнинг нитрификация жараёнларига биокимёвий қобилияти сезиларли даражада заифлашди. Бу тупроқда 30-60 кун давомида нитрат ва аммиак азот таркибида эримайдиган (жадвал. 1,2).
Маълумки, Ўзбекистон тупроқлари калтсий карбонатларининг катта миқдори туфайли фосфат ретроградацияси, ҳазм бўладиган фосфор шаклларини қийин ҳазм бўладиган ва арзон ғўза учқалси фосфат билан ўтказиш билан тавсифланади. Лаборатория тажрибаси шароитида ўтлоқли сазовли тупроқларнинг фосфатларни ретроградация қилиш қобилияти уларнинг эрозия даражасига боғлиқлигини аниқлаш мумкин эди. Фосфат тезроқ ва жадал ретроградацияси эрогенли тупроқларда, камроқ — эроген бўлмаган (жадвал. 3).
Шундай қилиб, шамол эрозияси тупроқ унумдорлигига катта зарар этказади.

Ушбу ҳодисани бартараф этиш учун, биринчи навбатда, анти-эрозия чораларини қўллаш керак, иккинчидан, органик ўғитлардан фойдаланинг, чунки улар ҳазм бўладиган фосфорни осон ҳазм бўладиган шаклга айлантиради.

Ж. Акмалов

Қишлоқ хўжалиги машиналарининг электр қуввати атроф муҳитнинг салбий шароитларида ишлайди: чорвачилик майдонларида юқори намлик ва агрессив газлар, ем-хашак заводлари ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини дастлабки қайта ишлаш пунктларида чангланиш.
Агрессив газларнинг мавжудлиги ва юқори намлик стартер аппаратурасининг контактларини оксидланишига олиб келади, бу эса фаза йўқолишига олиб келади.
Қишлоқ хўжалиги механизмлари томонидан қайта ишланган ёки ташиладиган хом ашёнинг механик хусусиятлари бир қатор прогноз қилинмаган омилларга боғлиқ ҳолда кенг доирада ўзгариб туради. Бу электр моторларининг юкида сезиларли ўзгаришларга олиб келади. Бундай шароитда, технологик ҳаддан ортиқ юк ва мотор ротор тиқилиши эҳтимолини оширади.
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида электр моторларини ҳимоя қилишнинг асосий турлари иссиқлик рöлеси, ички ҳароратни муҳофаза қилиш, фазага сезгир ҳимоя қурилмалари ҳисобланади.
Электр моторларини ҳаддан ташқари юкланишдан ҳимоя қилиш учун энг кенг тарқалган биметалик элементлар билан термал ўрни. Бунинг сабаби дизайни, ўрнатилиши ва иссиқлик рöлелеринин кам харажати билан боғлиқ. Ушбу қурилмалар электр моторининг сариқ фазаларидаги оқим миқдорини назорат қилади. Икки кутупли ва уч кутупли термал рöлелер ишлаб чиқарилади. Иккинчиси, учта қутбнинг ҳар бирида иситиш элементлари ва биметалик плиталар мавжуд бўлиб, улар ўзгармас иситиш элементлари билан жиҳозланган, тўлиқ бўлмаган режимда ишлашни тезлаштириш билан модификацияга эга.
Фавқулодда вазиятлар юзага келганда иссиқлик рöлелеринин ишончлилиги тасодифий бўлган бир қатор омилларга боғлиқ.
Ички ҳароратни муҳофаза қилиш қурилмаси (УВТЗ) статор саргıсıнıн ҳароратини назорат қилади ва электр моторини ва Конвертер бирлигининг сариғига ўрнатилган учта ҳарорат сенсори (позисторлар) дан иборат. Ушбу қурилманинг асосий афзаллиги шундаки, УВТЗ ўрнатиш вақтида ва операция вақтида созлаш ва созлашни талаб қилмайди, ишнинг ишончлилиги операцион омилларга боғлиқ эмас.
Фуз-м фазага сезгир ҳимоя қилиш қурилмаси иккита уч сарма трансформатор, косинавий характерли ўзгаришлар детектори, электрон ребоот назорат қилиш даври ва чиқиш контакт рöлесидан иборат. Қурилма электр моторининг сариқ оқимининг қийматини ва оқим ва кучланиш орасидаги бурчакни назорат қилади. Ҳар бир фазани ўзгартирувчи трансформаторда электр моторининг турли босқичларида қарама-қарши бўлган турли хил бурилишлар мавжуд бўлган иккита асосий оқим сариқлари мавжуд.Бу иккинчи даражали ўлчанган вольтажлар орасидаги ўзгаришлар кесишнинг маълум бир бурчагини таъминлайди. Барча уч босқичда электр моторини ишлатганда, ўлчанган кучланиш орасидаги ўзгаришлар бурчаги 900га яқин. Фаза синиши билан фазани кесиш бурчаги 0 ёки 1800 бўлиб, фазанинг қайси фазаси содир бўлганига қараб, ўзгаришлар детекторининг чиқишида оқим сезиларли даражада ошади ва чиқиш ўрни ишлайди. Агар технологик ҳаддан ташқари юк ва ротор тормоз усуллари бўлса, электр мотор электрон ҳаддан ортиқ юк назорат қилиш даври орқали ўчади.
Фазага сезгир қурилма фазани кесиш ва роторни тормозлашда, шунингдек, электр моторида қисқа туташувда деярли бир зумда электр моторини ўчиради. Шундай қилиб, восита сариқларини кераксиз иситиш йўқ қилинади.

Тўлиқ бўлмаган режимда ва роторни тормозлашда ишлашнинг ишончлилиги операцион омилларга боғлиқ эмас.
Қишлоқ хўжалигида электр моторларининг ўзига хос иш шароитларини таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, айрим қишлоқ хўжалиги машиналарининг электр моторлари, сув қуядиган насослар, совутгич машиналарининг герметик компрессорлари ва бошқалар бу машиналарнинг нормал ишлаши шартларига асосланиб ички ҳароратни муҳофаза қилиш билан ҳимояланган бўлиши керак. Шу билан бирга, айрим ҳолларда ички ҳароратни муҳофаза қилиш воситаларидан фойдаланиш муҳим ташкилий ва техник қийинчиликлар билан боғлиқ бўлиб, бу бундай ҳимоянинг этишмаслиги ҳисобланади. Хусусан, бундай камчиликлар назорат кабинетидан восита ичига ўрнатилган позитивларга қўшимча кабель ётқизиш заруратини ўз ичига олади.

А. Раҳимов, Т. Султонов, М. Ибрагимов

Маълумки, тупроқ профили тупроқ ҳосил қилиш жараёнининг она тошига таъсири билан боғлиқ вертикал равишда барча хусусиятларнинг ўзгаришини тавсифлайди. Лессда ишлаб чиқарилган тоза, ювилмаган тупроқ қалин ўсимлик билан қопланган.
Эрозия жараёнлари ўрганилаётган тупроқларнинг морфологик тузилишига ўз изини қўйди: Тилт тупроқлари афишада шароитларнинг тупроқларига нисбатан гумус бўёқларининг камроқ чуқурлиги, карбонатлар ва гипс тўплаш чегарасининг яқинлашиши, лессдаги тупроқларнинг механик таркиби энгиллаштирилади ва учинчи конлардаги тупроқларда – оғир, намлик бироз камроқ бўлади.
Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, учинчи даражали конларда ҳосил бўлган тупроқлар гумус ва озиқ-овқат маҳсулотлари билан заифлашган.
Тупроқдаги азот гумус қийматларига мутаносиб равишда лессдаги сероземларда учинчи чўкиндилардаги тупроқларга қараганда кўпроқ миқдорда аниқланади ва тупроқларда эродланиш даражаси ювилган ва ювилмаган ўртача миқдордан камаяди.
Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, лессдаги тупроқлар учинчи чўкиндилардаги тупроқлардан кўра кўпроқ озиқ-овқат захиралари билан ажралиб туради. Ювилган тупроқларда гумус ва НПК қиймати ювилмаган ва айниқса ювилганидан кўра кўпроқ Профиль билан камаяди. Тупроқларда гумус ва озиқ-овқат маҳсулотларининг учинчи қатламлари профилдаги тупроқларга қараганда сезиларли даражада камаяди.
Тупроқ унумдорлиги элементларини тўлиқ ўрганиш учун Cу, Зн, Мн тупроқлари лесс ва учинчи даражали конларда, ювилмаган, ўртача ювилган ва ювилган тупроқларда ўрганилди.
Ўрмон чўкиндиларида ҳосил бўлган тупроқлар учинчи чўкиндиларда ҳосил бўлган тупроқлардан кўра протеазнинг юқори миқдори билан ажралиб туради, бу эса, эҳтимол, иккинчисининг ҳаддан ташқари режимлари билан изоҳланади.
Лессда ҳосил бўлган тупроқларда, кўпроқ миқдорда протеаз фаоллиги 0,062 соат учун 0,132 гр тупроқда куз (0,050-0,128) мг дан кўра баҳор даврида (1-24) аниқланади. Эрозия жараёнлари ривожланиб бораётганлиги сабабли, тупроқларнинг ферментатив фаоллиги ҳам ўзгаради.
Уреазик фаолият гумус горизонтларида-4,75 соат давомида 6,67 г тупроқда 4-1 мг/Н-НҲ24ГАЧА бўлган энг катта қийматларга этади. Тупроқларнинг янада тақсимланиши уларнинг генетик хусусиятларига ва тупроқ ҳосил қилиш жараёнининг ривожланишига боғлиқ.
Тупроқларнинг ферментатив фаоллиги қуйидаги генетик жиҳатдан барқарор хусусиятларга-гумус, азот, жисмоний лой, зичлик, пҲ таркибига боғлиқ. Ферментларнинг энг катта фаоллиги тупроқнинг юқори гумус қатламларида намоён бўлади. Лессдаги тупроқларда ўрганилган ферментларнинг фаолияти учинчи чўкиндилардаги тупроқлардан юқори. Тадқиқот қилинган тупроқларда 20 аминокислоталарига қадар аниқланди.
3,65 – 5,35 мг 100 г тупроқдан кўра, учинчи чўкиндиларда ҳосил бўлган тупроқларга нисбатан-3,25 – 3,56 мг-100 натижалари лесс ҳосил бўлган тупроқларнинг эркин аминокислоталарнинг катта захиралари билан ажралиб туришини кўрсатди. Шундай қилиб, юқори уфқлардаги лесс тупроқларда 3,35-5,35 мг, учинчи чўкиндилардаги тупроқларда – 2,28-3,56, кузда эса 2,53-3,22 гача биринчи тупроқларда ва 1,29-1,88 мг учун 100 г иккинчи навбати билан.

И.Шакаров, Г.Раимбаева

Спиртли ичимликлар, пиво ва биоэтанол ўсимликларидаги чиқиндилар уларнинг хусусиятларидан фарқ қилади, аммо уларни қайта ишлаш технологияси бир хил қўлланилади. Спиртли ичимликлар заводида чиқиндилар пост-спираль Бард, кўпинча маккажўхори ҳисобланади. Бундан ташқари, корхоналар буғдой, жавдар ёки дон аралашмасидан фойдаланадилар. Бундай биомассани қайта ишлаш учун деярли барча фабрикаларда намлик бир хил ва 90 – 95% оралиғида ўзгариб туради.
Пиво фракцияси пиво ишлаб чиқаришнинг чиқиндиидир-бу арпа wортини тайёрлаш ва фильтрлашдан кейин қолган қалинликдир. Пиво фракцияси Бард спиртли заводига нисбатан қалинроқ, унинг намлиги ўртача 78-80%. Пиво (спиртли ичимликлар) фабрикаларида, шунингдек, биогаз заводида қайта ишланиши мумкин бўлган чиқиндилар ҳам бор, бу ферментация чўкмаси ва ферментациядан кейин хамиртуруш.
Биоэтанол ишлаб чиқаришда Бард спиртли биомассани қайта ишлашдан кейин бир хил бўлади. Фарқ шундаки, биоэтанол заводида беш дан ўн баробар кўп, бу эса қўшимча харажатларни талаб қилади.
Бошқа чиқиндиларни тозалаш тизимларига нисбатан биогаз қурилмаларининг асосий афзаллиги шундаки, улар энергия истеъмол қилмайди, аксинча, уни ишлаб чиқаради. Бундан ташқари, корхонанинг газга бўлган эҳтиёжларини қоплаш учун этарли бўлади ва ортиқча электр энергиясини ишлаб чиқариш ёки автомобилларни тўлдиришга рухсат берилади.
Янги заводни қуришда капитал харажатларни сезиларли даражада камайтириш мумкин. Газ қувурлари, электр узатиш линиялари, далаларга қувурлар ва бошқаларни ётқизиш керак эмас.
Биогаз заводи фильтрлаш майдонларига қараганда анча кам майдонни эгаллайди. Туфайли ферментлар (метантенков) кескинлик учун, ҳид Пол амал қилмайди, ва чиқиндиларни органик таркиби ўрнатиш чиқиш каби омиллар туфайли камаяди:
-органик моддаларнинг бир қисмини газ шаклида тезлаштириш;
-қолган ферментланган органик моддаларни ажратиш.
Биогаз қурилмасидан кейин чиқишдаги чиқиндиларнинг сифати яхшиланади. CОД ва БПК даражаси тахминан саккиздан ўн баробар камаяди. Ўрнатиш чиқишида мавжуд бўлган дренажларни чақириш мумкин эмас. Чиқиш қимматбаҳо маҳсулот – юқори сифатли биоўғитларни ҳосил қилади.
Кўпинча ўсимликлар қуруқ озуқа ишлаб чиқариш орқали чиқиндиларни қайта ишлайди. Бундай ишлаб чиқариш жуда энергия талаб қилади ва озуқа ўрнига юқори сифатли биоўғитларни ишлаб чиқариш мумкин. Бундай ўғитлар кўп миқдорда умумий азот ва фойдали микрофлорани ўз ичига олади, бу суғориладиган эрларнинг сифатини яхшилайди.
Спиртли ичимликлар чиқиндилари биогаз ишлаб чиқариш учун энг яхши хом ашё ҳисобланади, аммо уларни қайта ишлаш хусусиятлари мавжуд.Бард ва дробин тезда ажралиб туради, шунинг учун улар оксидланишга мойил. Шунинг учун, қайта ишлаш жараёнида икки босқичли технология талаб қилинади ва чиқиндиларни олдиндан даволаш идишидан тушадиган гидролиз реактори тақдим этилади.
Текшириш реакторда гидролизнинг чиқиндиларнинг ферментланган биомассаси билан сейрелтилиши содир бўлганлигини кўрсатди. Бу кислота даражасини назорат қилиш имконини беради. Ферментаторда чиқиндилар сезгир метан бактерияларига зарар бермасдан дозланади.
Шундай қилиб, жараённинг барқарор ўтишига ва метан миқдори юқори бўлган биогаз ишлаб чиқаришга эришиш мумкин. Фермантасён жараёнининг яхши оқими учун метантен ичидаги субстратни аралаштириш қўлланилади. Кейинчалик вакуум аралаштириш тизими ишлатилади. Ишлаб чиқарилган биогаз ташқи газголдерларда йиғилади. Олинган товар биогазни биомассани юклаш ва тушириш жараёни бир вакуум помпаси билан бошқарилиши мумкин.

Асосан технологик эҳтиёжлар учун фабрикалар газни истеъмол қиладилар. Агар корхонада регуляция қилинган брусерлар ишлатилса, биогазни тозалашсиз ишлатиш мумкин. Брüлöрлер тартибга солинмаган бўлса, биогаз ўрнатиш CО2 ва ферментация ён маҳсулотлар қўшимча газ тозалаш тизими билан жиҳозланган бўлиши мумкин. Ем ишлаб чиқариш учун мўлжалланган мавжуд ажратиш ва қуритиш тизимлари биоўғитларни ишлаб чиқариш учун 100% фойдаланиш мумкин.
Шундай қилиб, агар корхона суюқ ўғитларни сотиш ёки ишлатишдан манфаатдор бўлмаса, бу қўшимча фойда келтириши мумкин бўлсада, дренажлардан тўлиқ қутулиш учун қўшимча тозалаш ускуналари талаб қилинади. Чиқиндиларни тозалаш тизими механик, биологик ва кимёвий тозалаш модулларини ўз ичига олади. Бундан ташқари, ультрабинафша билан қўшимча дезинфекция қилинади. Тизимнинг модификацияси тозаланган сувнинг қаерга йўналтирилганлигига қараб фарқ қилиши мумкин.

Сиз CОД ва БПК даражаларини канализация, очиқ сув омборлари ёки мавжуд завод тозалаш иншоотларига дренажлаш учун мақбул қийматларга туширишингиз мумкин. Деярли барча истисносиз биогаз қурилмалари ўз-ўзидан сотиб олинади.

Ш. Имомов, К. Усмонов

Аграр сектор Ўзбекистон иқтисодиётини таркибий қайта қуришнинг энг муҳим йўналишларидан бири ҳисобланади, чунки у нафақат республика аҳолисининг бандлигини таъминлайди, балки унинг иқтисодий салоҳиятини шакллантиради, валюта тушумларининг асосий манбаи бўлиб хизмат қилади, бунинг натижасида республика учун муҳим бўлган маҳсулотларни импорт қилиш бўйича харид таъминланади. Республика аграр секторининг негизида унинг устувор тармоғи – пахтачилик ётади.
Унинг бозор инфратузилмасини, айниқса, ташқи иқтисодий алоқалар соҳасида изчил ривожланиб бораётгани пахта комплексини ривожлантиришда янги йўналиш бўлиб хизмат қилмоқда. Товар айирбошлашни менежмент ва маркетинг нуқтаи назаридан оптималлаштириш жараёнларини баҳолаш учун, биринчи навбатда, пахтачиликни иқтисодиётнинг бошқа соҳалари билан интеграциялашуви каби муҳим ҳодисани кузатиш керак. «Товар айирбошлаш» тушунчаси ҳали иқтисодий лексиконга, ички менежмент ва маркетинг назариясига ва амалиётига киритилмаган. Бироқ, унинг таърифларидан бирини бериш кифоя: «товарни ишлаб чиқарувчидан сотиш ёки истеъмол жойига жисмоний кўчириш жараёни» ва замонавий бошқарув, маркетинг ва логистика соҳасида фойдаланиш зарур ва долзарб эканлиги аниқ бўлади.
Пахтачиликни қайта ишлаш бўйича технологик занжирни ташкил этувчи тармоқлар билан, энг аввало, саноат тармоқлари билан интеграциялашнинг биринчи босқичи пахтачиликнинг нисбатан изоляцияси ва боғланган тармоқларнинг заиф ривожланиши билан тавсифланади. Ушбу босқичда товар айирбошлаш контсепцияси хўжаликлар ичида ёпилди ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг фақат кичик бир қисми учинчи томон истеъмолчиларига юборилган маҳсулот шаклини олди. Айнан шу даврда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришидан пахта-тозалаш ва нефть-газ саноатини мустақил тармоқлар сифатида босқичма-босқич ажратиш амалга оширилмоқда.
Кейинги Концепцияда пахтачилик ва саноат соҳаларида янги пайдо бўлган товар айирбошлаш, асосан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи ишлаб чиқаришлар товарлари ҳаракатини кучайтириш линияси бўйича ривожлана бошлади. Маҳсулотлар ва этказиб берувчиларнинг лентасини янада аниқроқ қуриш учун Бу давр сифат жиҳатидан янги босқич – пахта аграр-саноат комплексини шакллантиришнинг бошланиши сифатида қаралиши мумкин. Ушбу босқичнинг ўзига хос хусусияти қишлоқ хўжалиги ва унинг маҳсулотларини қайта ишлаш саноати ўртасида товар айирбошлашни ривожлантиришдир. Енгил ва нефть саноати соҳасида товар айланмаси айниқса жадал ўсиб бормоқда.
Йигирманчи асрнинг 50-60 йилларида товар айирбошлаш контсепцияси ўзгарди, унинг диққат-эътиборини ўзгартирди. Ушбу босқич қишлоқ хўжалиги корхоналари ва унинг маҳсулотларини қайта ишлаш саноати соҳасида ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқарадиган тармоқлар билан жадал савдо-сотиқ билан тавсифланади.
Ўзбекистон мустақилликка эришганидан кейин вазият тубдан ўзгариб бормоқда. Айнан шу нарса пахта комплексида товар айирбошлашнинг янги концепциясини амалга оширишнинг бошланиши эди. Давлат ва жамоа пахтачилик хўжаликлари ва саноат корхоналарини хусусийлаштириш, уларни хусусий мулк шаклига айлантириш ва бундан ташқари, халқаро иқтисодий алоқаларга интеграция қилиш ушбу концепциянинг асосий бўғини бўлди.Бу, бир томондан, республикада мутлақо янги бозор муносабатлари ва замонавий бозор инфратузилмасини, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини жаҳон бозорларида сотишни таъминлаш бўйича янги маркетинг хизматларини шакллантиришни, бошқа томондан, бутун пахта комплекси фаолиятининг самарадорлигини кескин оширишни, унинг бутун ишлаб чиқариш базасини модернизация қилиш, техник ва технологик янгилашни талаб қилди.
Агросаноат комплексида товар айирбошлашнинг дастлабки учта контсепцияси саноат ва қишлоқ хўжалиги ўртасида товар айирбошлашни ривожлантиришнинг миқдорий параметрлари бўйича осонлик билан кузатилса, янги тўртинчи босқич биринчи навбатда менежмент ва маркетинг жараёнларининг энг чуқур сифатли ўзгаришлари билан тавсифланади. Ушбу ўзгаришлар яхши асосга эга бўлиб, агросаноат комплексининг ривожланишининг сифат жиҳатидан янги даражасига ўтиш сифатида тавсифланиши мумкин. Бу жараён республикада амалга оширилаётган сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ўзгаришлар билан узвий боғлиқ ҳолда изчил амалга оширилмоқда, пахта комплексини ривожлантиришнинг глобал ижтимоий характеридан келиб чиқади.

Формируемая ныне модель товародвижения на своей новой стадии развития в полной мере отдает должное национальному своеобразию, во многом затушеванному в прошлом. Нынешний четвертый этап развития товародвижения в хлопковом комплексе опирается на теоретические достижения современной экономической мысли и исторический опыт развития рыночной экономики во многих странах Запада и Востока, и вместе с тем в полной мере вбирает в себя давние традиции ведения высокоэффективного хозяйства, сформированные в республике. На этом этапе существенно возрастает роль агропромышленного комплекса в экономике республики и это закономерно, поскольку в сельском хозяйстве, основу которого составляет хлопководство, занято сейчас 60% экономически активного населения и производится почти 30% валового внутреннего продукта.

Р. Фазилов

Ўсиб бораётган ғўза қаторларида дон экинларини экишнинг энг истиқболли усули-тор-битли тупроқли, бу эса уруғларни озиқ-овқат майдонига тенг равишда ёпиш имконини беради. Шу билан бирга, оддий ва ишончли дизайни, кичик металлга чидамлилиги, ишчи органларни (сотувчиларни) ўзгартириш учун универсал бўлган экиш машиналарини яратиш афзалдир.Шу муносабат билан, сошникнинг ривожланиши долзарб бўлиб қолмоқда.
Ўсиб бораётган ғўза қатор ораларида дон экинларини экиш учун сошник яратишга қаратилган тадқиқотлар таҳлили шуни кўрсатдики, ғўза экинларидаги сирт профилларини 60 ва 90 см оралиғида дастлабки ўрганиш зарур.
Ишлаб чиқарилган ўлчовларнинг дастлабки таҳлили шуни кўрсатдики, қатор оралиқлардаги йивларнинг чуқурлиги 12,5 дан 17,0 см гача ўзгариб туради, қаторлараро сирт профилининг масса ўлчовларини қайта ишлаш усули, ўсиб бораётган ғўза қатор оралиғидаги сирт профилини ўрганиш экиш машинасининг энг мақбул шакли ва параметрларини танлаш имконини берди. Олинган материалларга асосланиб, Полоз типидаги сшник ишлаб чиқилди.
Сшник шакллантириш, нусха кўчириш ва труба ёрдам муҳр учун 2 Рафиқ иборат, ханжар шаклидаги пичоқ 3 1 қиялик қиялиги пастки томонида перпендикуляр ажратиш ва унинг қиялик бурчаги тузатиш механизми. Кесма кесимида 2 Рафининг шакли йивнинг енгиллик шаклини нусхалайди. Сошник экиладиган машинани осма қурилма ёрдамида ҳаракатга келтирганда, йивнинг пастки қисмига тушади ва суянади, йивнинг пастки қисмидаги тартибсизликларни нусха кўчиради.
3 Кама шаклидаги пичоқлар тупроқни ёноқ бурчаги билан кесиш ва ажратиш учун мўлжалланган бўлиб, уруғларни экиш аппарати билан таъминланган кичик олуклар ҳосил бўлади.
3 Кама шаклидаги пичоқлар рафнинг пастки қисмидан бурчак остида ўрнатилади. Бу коми ва бегона ўтлар ўсимликларининг эркин ўтишига ёрдам беради. Экиш жараёнида дастани бир вақтнинг ўзида олукнинг периметри бўйлаб тупроқни ҳосил қилади ва сиқади. Шу билан бирга, тупроқнинг қуйи қатламларидан уруғларга намликнинг майда оқими учун шароит яратади.
Полоз пахта пичоқларини чуқурлаштиришни чеклайди, бу эса чигитнинг қатор оралиғидаги юзаси бўйлаб уруғларни бир текисда экишга ёрдам беради.
Таклиф этилаётган янги технология ғўза қатор ораларига 6 тадан 10 тагача донли уруғлик чигитларини тор қаторли экиш имконини беради. ЙИВ шаклини сақлаб қолиш туфайли, уруг ʼ экишнинг фойдали майдони анъанавий экиш усули билан солиштирганда 9-22 % га ошади.
Мавжуд ва экспериментал экиш машиналарини қиёсий баҳолаш учун 2008-2009 йилларда дала синовлари ўтказилди.
Олинган натижалардан (жадвал.) 180 дан 200 кг/га экиш нормалари солиштириладиган вариантлардан ҳосилга ва самарали жароҳатлайди сонига энг фойдали таъсир кўрсатди.

Қишлоқ хўжалиги фани олдига суғориладиган ерлардан интенсив фойдаланиш ва унумдорлигини оширишда барқарор юқори ҳосил олиш вазифаси қўйилди, бу кўп жиҳатдан самарали агроприемларни ишлаб чиқиш ва қишлоқ хўжалиги экинларини этиштиришнинг амалдаги технологияларини такомиллаштириш билан белгиланади.
Дуккакли экинлар орасида беда юқори озуқа қиймати ва тупроқ унумдорлигини яхшилаш қобилияти билан ажралиб туради. Маълумки, республикамиз шароитида пичан ва уруғлик ҳосили мос равишда ўртача 100-120Cга ва 0,5-1,0 Cга дан ортиқ эмас.
Ҳашаротларнинг энтомофауни, трофик тарзда беда билан боғлиқ бўлиб, кузатишлар кўрсатилгандек, маданиятнинг ўсиши ва ривожланиши билан аста-секин шаклланади.
Ҳаётнинг биринчи йили беда сезиларли қўнғизларнинг личинкалар зарар-Шелкунов ва чернотелок, тубер узунлиги, қум медляк, қонхўр ва баъзи бошқа турдаги турли, улар 10-15% учун экинларни инcэлтме сабаб. Ҳаётнинг иккинчи йили беда зараркунандалари-бедбугс, шира, тихиуслар, толстонозҳка, гул чивинлари, пҳйтономус ва бошқалар.
Ҳашаротларнинг личинкалари баргларнинг синусларида ва апикал буйракларда ва имаго баргларида озиқланади. Фитономус қўнғизларидан зарарланиш одатда кичикдир ва фақат беда ривожланаётган личинкалар томонидан этказилган зарарнинг кичик бир қисмидир.
Қорақалпоғистон Республикаси шароитида личинкалар зичлиги 4-6 нусха бўлса, яшил масса ҳосилининг илдизига 25,4 дан 47,0% гача,уруғларга 38,8 – 92,3% (Шамуратов шаҳри, 1990) етиб боради.

Беда ташқари фитономус қўнғизлари, бажонидил оқ акас, туя тикан, ловия ва бошқа ўсимликлар барглари боқиш. Ғўзанинг уруғига сезиларли зарар етказилганлиги қайд этилди, унда қўнғизлар котиледон ва ёш биринчи ҳақиқий баргларни озиқлантириб, апикал буйракларни истеъмол қилиш кўчатларнинг тўлиқ ўлимига олиб келди.
Қишлоқ хўжалиги экинларининг зараркунандаларига кимёвий воситалар ёрдамида қарши курашиш бу вазифани тўлиқ ҳал қила олмайди. Бу муҳим роль кимёвий усулга тегишли. Шундан келиб чиққан ҳолда, каратэ инсектитсидининг беда зараркунандалари комплексига қарши самарадорлиги ва оптимал оқим тезлигини аниқлаш учун қуйидаги схема бўйича гуруч илмий-тадқиқот институтининг Ккфилиал экспериментал участкаси майдонларида синовлар ўтказилди (2003-2005 йй.):
1. Назорат;
2. Каратэ 0,2 л / га;
3. Каратэ 0,25 л / га;
4. Каратэ 0,3 л / га
Бўлиниш майдони 25 м2 уч марта такрорланган. Ўсимликларни қайта ишлаш зараркунандалар (гуллашнинг бошланиши) даврида қўлда «ида»пуркагич ёрдамида амалга оширилди. Ҳисоб-китоблар ва кузатувлар мазкур ҳудуд учун (Тошкент, 1994) мавжуд тавсияномага мувофиқ амалга оширилди. Олинган тест натижалари жадвалда келтирилган.
Жадвалда келтирилган маълумотлар шуни кўрсатадики, йиллар давомида кўп йиллик ўтларнинг айрим зараркунандалари зарарли моддаларнинг иқтисодий чегарасидан анча юқори. Бундай шароитда мураккаб каратэ инсектитсидини қўллаш уларнинг сонини камайтиришга ижобий таъсир кўрсатди. Шундай қилиб, синовдан ўтган дозаларда препаратнинг биологик самарадорлиги 66,4-98,2% оралиғида эди.
Шу билан бирга, кўп йиллик ўсимликлар экинларида препаратнинг оптимал дозаси 0,2 л/га ни ташкил этади. препаратнинг бир хил дозасида ўсиш кўп йиллик ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланишига фитотоксик таъсир кўрсатади. Ушбу препаратни қўллашдан олинган ҳосилни назорат қилиш бўйича 7,6 дан 12,9 с/га гача бўлган.
Шундай қилиб, кўп йиллик ўтлар экинларида ҳимоя тадбирларининг ўтказилиши юқори ва сифатли ҳосилни сақлаш ва олиш имконини беради.